Wstęp

W momencie otwarcia spadku, które następuje z chwilą śmierci spadkodawcy, spadkobiercy wchodzą w całokształt sytuacji prawnej zmarłego. Jeśli chodzi o majątek spadkodawcy, staje się on własnością wszystkich spadkobierców jednocześnie.

Przeprowadzenie podziału spadku zmierza do zniesienia współwłasności pomiędzy poszczególnymi spadkobiercami. Ma to na celu przede wszystkim rozdysponowanie rzeczy i praw wchodzących w skład spadku do majątku kolejnych spadkobierców.

Ogół dodatnich składników majątku, zwany aktywami spadkowymi, jest przedmiotem działu spadku. Oznacza to, że przedmiotem działu spadku w żadnym wypadku nie są długi spadkowe. Przyjmuje się, że dział spadku można przeprowadzić poprzez zawarcie umowy, czyli umowny dział spadku, lub w drodze postępowania przed sądem, czyli sądowy dział spadku.

Umowny podział spadku

Aby można było dokonać umownego podziału spadku, współspadkobiercy muszą pozostawać w ścisłej zgodzie co do wszelkich kwestii związanych z podziałem spadku. Przede wszystkim współspadkobiercy muszą być zgodni co do aspektów takich jak to czy dział w ogóle jest potrzebny, w jaki sposób i w jakiej formie zostanie dokonany.

Parafrazując, osoby, których dotyczy taka procedura muszą jednomyślnie wskazać jakie przedmioty lub prawa będą przyznane poszczególnym spadkobiercom, w jakich częściach ma to nastąpić oraz czy ma nastąpić podział faktyczny (przyznanie rzeczy lub prawa konkretnemu spadkobiercy), czy też podział cywilny (sprzedaż i podział uzyskanej sumy pomiędzy uprawnione osoby). Konieczne jest też wypracowanie konsensusu co do wysokości, terminu i sposobu zapłaty wszelkich ewentualnych spłat i dopłat.

Brak zgody choćby jednego ze spadkobierców przesądza o braku możliwości zawarcia umowy. Warto wspomnieć, że jeśli chociaż jeden z uprawnionych będzie żądał rozstrzygnięcia kwestii działu spadku na drodze sądowej, to niedopuszczalne jest dokonanie umownego działu spadku.

Wszyscy współspadkobiercy muszą zostać uwzględnieni jako strony umowy o dział spadku. Brak możliwości wypracowania zgodnych stanowisk w jakiejkolwiek kwestii wiąże się z koniecznością przeprowadzenia sądowego działu spadku. W praktyce, niejednokrotnie zdarza się, że spadkobierca zbywa przypadający mu udział w spadku. W takiej sytuacji konieczne jest uwzględnienie nabywcy udziału spadkowego jako strony umowy.

Strony muszą pamiętać o tym, że treść umowy powinna odpowiadać ogólnym regułom prawa cywilnego, w szczególności swobody umów określonej w art. 353.1 Kodeksu cywilnego.

Umowa o dział spadku może zostać zawarta w dowolnej formie, nawet ustnej. Najczęściej, jeżeli przepisy nie wymagają zawarcia umowy w wyższej formie, umowy o dział spadku zawiera się w formie pisemnej.

Może się jednak zdarzyć, że ustawa będzie wymagać dokonania tej czynności w formie szczególnej. Wtedy umowa musi zostać zawarta w takiej właśnie formie. Na przykład, jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, to umowę należy zawrzeć w formie aktu notarialnego. Co prawda Kodeks cywilny stwierdza konieczność zawarcia umowy w formie aktu notarialnego jedynie, kiedy w skład majątku wchodzi nieruchomość, jednak forma aktu notarialnego wymagana jest także wtedy, gdy umowa dotyczy prawa, dla którego przeniesienia konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego. Ma to zastosowanie przede wszystkim do praw rzeczowych na nieruchomościach oraz do własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu.

Formy wyższej niż pisemnej wymaga się także, jeżeli przepisy prawa przewidują możliwość rozporządzania rzeczą lub prawem w tej właśnie formie. Powinna ona mieć zastosowanie także do umowy działu spadku dotyczącej tej rzeczy lub prawa. Sytuacja taka ma miejsce, jeżeli w skład spadku wchodzi np. przedsiębiorstwo. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 75.1 Kodeksu cywilnego, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.

Dokonując umownego działu spadku spadkobiercy muszą rozstrzygnąć wszelkie kwestie dotyczące dokonywanego podziału. Powinni oni zatem uwzględnić darowizny i zapisy windykacyjne, a także udziały w spadkowym gospodarstwie rolnym w ogóle udziałów w całości spadku. Umowa powinna również rozstrzygać o wzajemnych roszczeniach pomiędzy poszczególnymi współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych oraz nierozliczonych pożytków oraz poczynionych nakładów.

Dział spadku można z powodzeniem ograniczyć tylko do jego części. Wtedy, będzie można dokonać podziału reszty spadku w przyszłości, ale jego dokonanie nie będzie obligatoryjne.

Uchylić się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu, zgodnie z art. 1045 Kodeksu cywilnego, można jedynie, gdy błąd ten dotyczył stanu faktycznego, co do którego strony nie miały wcześniej wątpliwości. Błąd nie może więc dotyczyć treści zawartej umowy. Umowa o dział spadku okaże się nieważna, jeśli jedna ze stron umowy działała w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. To stanie się w przypadku, jeżeli umowę o dział spadku zawarto na przykład dla pozoru lub gdy któraś ze stron działała pod wpływem groźby.

Sądowy dział spadku

Każdy ze współspadkobierców, a także nabywca udziału w spadku oraz wierzyciel spadkobiercy, są uprawnieni do złożenia wniosku o sądowy dział spadku.

Wniosek o dokonanie sądowego działu spadku można złożyć w dowolnym terminie, nie ma tutaj żadnego okresu przedawnienia.

W toku postępowania o sądowy dział spadku sąd ustala przede wszystkim skład majątku spadkowego oraz jego wartość. Prawidłowe ustalenie wspomnianych kwestii pozwoli określić wartość udziałów, które przypadną poszczególnym spadkobiercom, a także wydzielić schedy spadkowe i określić wysokości spłat i dopłat.

Co do zasady, skład stanu czynnego spadku ustalony w inwentarzu jest podstawą dokonywanego podziału. Jeżeli w spisie inwentarza nie uwzględniono wszystkich przedmiotów, które powinny wejść w skład spadku, to możliwe jest jego uzupełnienie. Sąd ustali skład spadku na podstawie wyjaśnień uczestników, jeżeli nie stworzono inwentarza.

Chwila otwarcia spadku ma decydujące znaczenia dla ustalenia stanu majątku spadkowego. Co się zaś tyczy ustalenia wartości poszczególnych przedmiotów, przesądzająca będzie chwila dokonywania działu. W sytuacji, gdy uczestnicy postępowania jednomyślnie określą wartość przedmiotów podlegających podziałowi, sąd jest związany wskazaną wartością. Sąd samodzielnie lub z pomocą opinii biegłego ustali stan majątku spadkowego lub wartość poszczególnych przedmiotów, jeżeli wystąpi jakakolwiek rozbieżność dotycząca wartości przedmiotów wchodzącego w skład masy spadkowej.

Sąd powinien dokonać całościowego podziału spadku. Jak stanowi art. 1038 § 1 Kodeksu cywilnego, sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Jeśli jednak dział nie objął całego majątku spadkowego, to należy dokonać działu uzupełniającego. Jedynie z ważnych powodów można go ograniczyć do określonej części. Sytuacja taka może się zdarzyć na przykład, gdy istnieje wątpliwość, czy dane przedmioty były własnością spadkodawcy.

Sąd w postępowaniu działowym rozstrzyga także o istnieniu zapisów zwykłych, które mają za przedmiot rzeczy lub prawa należące do spadku, a także o wzajemnych roszczeniach między współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych użytków, poczynionych nakładów i spłaconych długach spadkowych.

Po ustaleniu składu i wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku spadkowego następuje wybór sposobu podziału majątku spadkowego.

Przedmioty majątku spadkowego mogą zostać podzielone fizycznie i przyznane poszczególnym spadkobiercom w stosunku do wielkości ich udziałów. Niejednokrotnie konieczne jest przy tym ustalenie dopłat, jeśli wartość przyznanych części nie odpowiada wielkości udziałów osób uprawnionych.

Poza tym, możliwe jest także przyznanie przedmiotów w całości jednemu lub wybranym spadkobiercom. Co do zasady mają oni wtedy obowiązek dokonania spłaty na rzecz pozostałych. Kolejnym rozwiązaniem jest przyznanie jakiegoś przedmiotu dwóm lub więcej współspadkobiercom jako współwłasność w częściach ułamkowych. To ostatnie następuje wyłącznie na ich żądanie.

Sąd może także dokonać również podziału cywilnego rzeczy należących do spadku. Polega to na ich sprzedaży i podzieleniu sumy kwoty uzyskanej w ten sposób między współspadkobierców w stosunku do wielkości udziałów przysługujących im w spadku.

Sąd ocenia, który ze sposobów podziału będzie w danym przypadku najwłaściwszy. Jest on jednak związany sposobem podziału wybranym przez uczestników postępowania, chyba że wybrany przez nich sposób okaże się sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby uzasadniony interes uprawnionych osób. W toku podziału powinna także zostać uwzględniona wola spadkodawcy wyrażona w testamencie.

Przeprowadzenie podziału spadku nie jest obowiązkowe. Pozwala jednak uniknąć nieporozumień między współspadkobiercami, a także unormować sytuację prawną poszczególnych spadkobierców, a także umożliwić im korzystanie z pełni odziedziczonych przez nich praw.